სტატიები

ადამიანი უსაფუძვლო არსებაა

(გამოსვლა მრგვალ მაგიდაზე 1988 წლის 12 მაისს)

წინდაწინ ვითხოვ პატიებას ჩემი გამოსვლის, ალბათ, არცთუ მთლად გამართული მიმდინარეობისთვის, რადგან ოდნავ შეცბუნებული ვარ კონტინენტიდან კონტინენტზე გადაფრენით (ფიზიკურად შეცბუნებული) და, როგორც ჩანს, ვერ შევძლებ რაიმეს სავსებით გამართულად გადმოცემას, მაგრამ საკუთარ თავს იმით დავეხმარები, რომ მყისვე ჩემი შთაბეჭდილებების ერთი ელემენტით დავიწყებ, რომელსაც მრგვალი მაგიდის თემასთან აქვს კავშირი. ეს ის უცნაური და ზოგადი შეგრძნებაა, რომელიც ადამიანურ ისტორიაზე და საზოგადოებაზე – მისი ყველაზე განვითარებული სახით – დაკვირვებით ჩამომიყალიბდა, იმ სახით, რომლითაც ადამიანი თავისი თავისუფალი შესაძლებლობების მაქსიმალურ ზღვარზეა წარმოდგენილი. ამერიკაში ისეთი შთაბეჭდილებაა, რომ ადამიანი ,მათ შორის, სიტყვის გეოგრაფიული საზრისითაც, თავისუფალ და ფართო სივრცეში გამოუშვეს და უთხრეს: აი, შენ ბურთი და მოედანი, ითამაშე, როგორც გსურდეს, სიკეთეშიც და ბოროტებაშიც. ყველაფერი, რაც არის და რაც ადამიანს შეუძლია, შესაძლებელია მაქსიმალურად გამოვლინდეს წმინდა სახით იმიტომ, რომ ამერიკულ სივრცეში არ ყოფილა არაფერი, არანაირი წინასწარი დაგროვებები, წინასწარმოცემული სქემები, გაკვალული კულტურული ბილიკები და ადამიანურმა ავანტიურამ (კაცობრიობის ისტორია კი აშკარა ავანტიურაა) მაქსიმალურად შეძლო გამოვლენა და მაქსიმალურადვე მოახდინა გარე სოციალურ-კულტურული სივრცის ორგანიზება.

შემდეგს ვგულისხმობ: ზოგადად, კაცობრიობის ისტორია და განვითარებული საზოგადოებები იმისკენ მიილტვიან, რომ გარეგნულად, თვით ადამიანის მიღმა, საზოგადოებრივი და კულტურული ცხოვრების არტიკულაციაში წარმოდგენილი იყოს ყველაფერი, რაც თვით ადამიანში მდგომარეობს. ანუ ის ყველაფერი, რისგანაც ადამიანი შედგება, ამავდროულად წარმოდგენილიც უნდა იყოს და გარკვეულ ასპარეზობით მიმართებაში იდგეს სხვებთან საჯარო სარბიელზე. ამ საზრისით, ყველაფერი ინსტიტუალიზირებული უნდა იყოს და მაშინ განსხვავებულ ელემენტებს შორის შექმნილი დინამიკა შეძლებს აღსრულებამდე მიიყვანოს ის, რაც სხვაგვარად, ის რომ მხოლოდ ადამიანის შინაგან [სამყაროში] ყოფილიყო, ნახევარარსებობად, ნახევარაზრად, ნახევარგანზრახვად, ამოოხვრად და წუხილად დარჩებოდა, რომელიც ძალიან კარგად არის ცნობილი აღუსრულებელი რუსული კულტურისთვის. ის სწორედ ასეთ სივრცეს ისტორიულად მრავალი მიზეზის გამო (მათზე არ შევჩერდები) მოისაკლისებდა და ვერ შეძლო თავისთვის მისი შექმნა თუნდაც რელიგიური აზრის და ადამიანის რელიგიური მდგომარეობის სფეროში, სადაც ასევე არ გამოვიდა, ვთქვათ, ადამიანის მორალური და სულიერი არსებობის სახელმწიფოსგან დამოუკიდებელი არტიკულაცია, რაღაც თავისუფალი და ავტონომიური სფერო, რომელიც თავისუფალი და ავტონომიური სფეროს სახით ადამიანური არსებისა და არსებობის სხვა, ასევე წარმოდგენილ ნაწილებთან შევიდოდა ურთიერთობაში, ამ დინამიკიდან შეიძლებოდა, რაღაც გაჩენილიყო ანუ ყოფიერებაში შესულიყო (იმიტომ, რომ, როდესაც ყოფიერების შესახებ ვსაუბრობთ, ჩვენ ტავტოლოგიური სახით იმის შესახებ ვსაუბრობთ, რაც ყოფიერებაში შევიდა ან ყოფიერებაში ასრულდა; თვით „ყოფიერების“ ტერმინიც არსებობებთან კი არ არის მიმართებაში, არამედ იმასთან, რასაც ჩვენ ვუწოდებთ ტერმინს „ყოფიერება“, ვიყენებთ რა მას ინტუიციურად ზუსტად, ხოლო როდესაც განმარტებას ვიწყებთ, ამ ინტუიციურ სიცხადეს ვკარგავთ).

გასაოცარია ამ ყველაფერში – და ესაა ჩემი ემოციის ძირითადი შემადგენელი – ადამიანური არსებობის ანუ ადამიანური ჩანაფიქრის, ბედისწერის ფანტასტიკური სიმყიფის სურათი, რომელიც, მაგალითად, რაღაც ღვთიურ ძალას ჰქონდა ან აქვს ადამიანის მიზანთან ან დანიშნულებასთან მიმართებით. როდესაც ამას უყურებ, მხოლოდ ის გაოცებს, თუ საერთოდ როგორ არსებობს რაიმე (ის კი არა, რომ რაღაც არ არის, არამედ ის, რომ რაღაც საერთოდ არის) იმიტომ, რომ ადამიანური ისტორია, არის რა, ერთი მხრივ, მექანიზმი, რომელიც საკუთარ თავში არანაირ გარანტიებს არ შეიცავს (მე ვთქვი, რომ ისტორია ავანტიურაა), მეორე მხრივ, გამუდმებით აჩენს და კვლავაწარმოებს ინერტულ ადამიანურ ელემენტს ანუ ინერტულ ადამიანურ მატერიას, რომელიც სწორედ იმით ცოცხლობს, რომ ჩვენს გარანტიებს ეწებება.

იქმნება პარადოქსი: ერთი მხრივ, ისტორიული სივრცე შეიძლება მხოლოდ შანსის სივრცე იყოს, რომელზეც საკუთარი რისკისა და პასუხისმგებლობის ფასად თამაშდება ადამიანური ისტორია, მეორე მხრივ კი, ადამიანური არსების თავისი ძალებითვე აჩენს მილიონობით ადამიანს, რომლებსაც სიცოცხლე შეუძლიათ მხოლოდ საკუთარი არსებობის თვით საფუძვლების რაღაც გარანტიებზე და კვლავწარმოების მექანიკურ საშუალებებზე მიწებებით, და ეს მილიონობით ადამიანი საკუთარი სიცოცხლის წყაროებისა და მიზეზებისგან, მათ შორის, საკუთარი კეთილდღეობის მიზეზებისგან მოშორებული აღმოჩნდება. თანამედროვე საზოგადოებას შეუძლია მათი შენახვა, რადგან ის ისეა მოწყობილი, რომ მცირედთა შრომა, რომელიც მასობრივ წარმოებაშია ჩართული, შესაძლოა იმდენად მწარმოებლური და პროდუქტიული იყოს, რომ იმ ადამიანთა გამუდმებით მზარდი რაოდენობა შეინახოს, რომლებიც ამ შემოქმედებითი შრომის წყაროებს არანაირად არ არის ნაზიარები – ესაა ე.წ. კეთილდღეობის ან, უმჯობესია ვთქვათ, ქველმოქმედების საზოგადოება. თუმცა, ადამიანურ არსებებს არ შეუძლიათ სიცოცხლე, თუ ისინი იმის წყაროებს არიან მოშორებულნი, რაც მათთან თავიანთი სიცოცხლის ცუდი თუ კარგი მოვლენების სახით მიდის.

ცხადია, რომ ამ, თითქოს, მარტივ გზაჯვარედინზე – მე ერთგვარად წმინდად სოციალურ-პოლიტიკური რამეების შესახებ, სინამდვილეში კი ფილოსოფიის ანუ ყოფიერების შესახებ ვსაუბრობ – ჩვენ უკვე ვხედავთ ერთ რამეს, რომელიც ფილოსოფიაში „თვითობის“ ძალიან ბუნდოვანი ტერმინით იწოდება. ჩვენ ვრწმუნდებით, სიცოცხლე იმგვარადაა მოწყობილი, რომ ადამიანს აქვს მოთხოვნა, რომ ყველაფერი, რაც სიცოცხლეს შეადგენს, იყოს მასზე, მისი გავლით და მის მიერვე. სხვა დანარჩენი მიმართებაშია ინერტულ მექანიკასთან და არ შეიძლება, ყოფიერების ელემენტი იყოს იმიტომ, რომ უბრალოდ საზრისი არ გააჩნია: ადამიანმა საკუთარი სიცოცხლე აღსრულებულად შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიჩნიოს, თუ მას აქვს იმ სამყაროში მონაწილეობის ცნობიერება, რომელიც არ აღსრულდა ან არ დასრულდა ადამიანამდე, მის გარეშე და არა მასზე. ყოველი ადამიანური მასა, რომელიც ამ ცნობიერებას მოისაკლისებს, ის მასაა, რომელსაც მე ინერტულს ვუწოდებ. ისაა ქაოსისა და არაყოფიერების ანუ რაღაც შავი უფსკრულის წყარო, რომელშიც სხვა დანარჩენი იოლად ქრება. გასაკვირია, რომ ყველაფერი არ გაქრა იმიტომ, რომ ის, რის შესახებაც მე ვსაუბრობდი, ის, რისთვისაც გარანტიები არ არსებობს, ყოველი ცალკეული ინდივიდუალური არსების დაძაბულობისა და ძალისხმევის ისეთ შენახვასა და კვლავწარმოებას გულისხმობს, რომ ის უბრალოდ წარმოუდგენელია, თუ ადამიანური არსების სისუსტესა და მანკიერებას აცნობიერებ. როგორ ხდება ამ ყველაფრის დაჭერა, ჩემთვის ეს აბსოლუტური საიდუმლოა, განსაკუთრებით, მაშინ, როდესაც ამას წმინდა სახით აკვირდები, სადაც არანაირი დაბნელება არ არის, სადაც ადამიანური ავანტიურა და ადამიანური არსების შინაგანი შემადგენლობა სრულადაა წარმოდგენილი ერთმანეთის გამგლეჯი ძალების შინაგან დინამიკაში.

როდესაც საერთოდ იმის სიმყიფისა და გაუგებრობის შესახებ ფიქრობ, რომ რაღაც არსებობს, აზროვნებისა და ყოფიერების თვით ჩვენი ტრადიციული პრობლემა სხვაგვარად გამოიყურება – შემდეგი საზრისით. იმ ყველაფრიდან, რაც ვთქვი, ერთ ელემენტს გამოვყოფ: ესაა, ასე ვთქვათ, რაღაც ადამიანური ელემენტი, როგორც არანატურალური, არაბუნებითი ან ზებუნებითი ან ტრანსბუნებითი (არ ვიცი, რომელი ტერმინი ავირჩიო) ელემენტი. ეს ელემენტი ბუნების ნაწილს იმ საზრისით არ წარმოადგენს, რომ არ კვლავიწარმოება კოსმოსის ან ბუნების რაიმე თავისთავად მოქმედი და გამართული მექანიზმებით. სიტყვის ამ საზრისით, ყოველი ცნობიერება განსაზღვრებითაა მორალური ცნობიერება და შემთხვევითი არ არის, რომ ენის გენიაში (თუნდაც რუსულის, თუმცა ეს ნაკლებად საგრძნობია სმენისთვის, რომანულ ენებში ეს უფრო მკაფიოა) სიტყვები „სინდისი“ და „ცნობიერება“ ეტიმოლოგიურად ერთნაირია და თანხვდება. თუ იმის შესახებ დავფიქრდებით, რომ სწორედ სიტყვა „ცნობიერებით“ აღინიშნება, უპირველეს ყოვლისა, ის არანატურალური ელემენტი, რომლის შესახებაც მე ვსაუბრობდი, მაშინ ასეთი ეტიმოლოგიური იგივეობის მიზეზი გასაგებია.

ამგვარად, საუბარი იმის შესახებაა, რომ მაშინ ყოველი ცნობიერება განსაზღვრებითაა მორალური ცნობიერება – იმ საზრისით კი არა, რომ ეს არის ზნეობა ან მორალი როგორც ეთიკური მტკიცებების ერთობლიობა, არამედ ადამიანური არსების რაღაც ნატურალურსმიღმა ან არანატურალური ორიენტაციის საზრისით, მისი ორიენტაციისა იმის ნათელ წერტილში, რისი ფორმულირებაც შემდეგი შეკითხვით შეიძლება: საერთოდ რა სახით შეიძლება ამ რაღაცის (ნებისმიერის) ფიქრი ან სურვება? მაგალითად, თუ მე ვამბობ: „არანატურალური ელემენტი“, ამით მე იმას ვამბობ, რომ, თუ ადამიანს რაიმე სურს (ეს კი არის სურვილი მორალური ცნობიერების ან უბრალოდ ცნობიერების სფეროში), ამ სურვილისთვის შეუძლებელია მიზეზების არსებობა, თუკი ის მორალური სურვილია. მაშინ ჩნდება შეკითხვა: საერთოდ როგორ შეიძლება ამის სურვება? როგორ შეიძლება სიკეთისკენ სწრაფვა, თუკი ჩვენ ის ნატურალურსმიღმა უნდა განვსაზღვროთ? სიკეთის ნატურალურსმიღმა განსაზღვრებისას ჩვენ ის უანგარობის ტერმინებში უნდა განვსაზღვროთ, ხოლო თუ სიკეთეს უანგარობის ტერმინებში განვსაზღვრავთ, მაშინ სიკეთისკენ სწრაფვა თვითრეფერენტული ანუ თვითაღწერითი, თვითმიმართებითია. მაშინ საერთოდ როგორ შეიძლება მისი არსებობა? იგივეა მიმართებაში აზრთან: აზრის სფერო ის სფეროა, რომელიც მაშინ იხსნება, როდესაც ამის განაზრების არანაირი მიზეზი არ არსებობს და როდესაც განაზრების მიზეზი მას შემდეგ ჩნდება, როცა ეს განაზრებულია.

მე ფილოსოფიის ტექნიკური ტერმინებით ოპერირება და ტერმინებიდან ან რაღაც ტრადიციებიდან რაღაცის გამოყვანა კი არ მსურს, არამედ უბრალოდ იმის მოცემა, რასაც ვამბობ, მინდა ცნობიერების რაღაც ფენომენებზე, რომლებიც ჩვენი ჩვეულებრივი განცდისთვისაა ხელმისაწვდომი. ერთხელ კვანტური მექანიკის ისტორიის შესახებ წიგნის მიმოხილვას ვუსმენდი (სამწუხაროდ, ეს წიგნი არ წამიკითხავს) კულტურაზე BBC-ის ინგლისური სამსახურის გადაცემაში (სხვათა შორის, ძალიან კარგ გადაცემაში) და მასში მოთხრობილი იყო ეპიზოდი, რომელშიც უკვე მოჩანდა იმის ცხადი სურათი, რომ ფერმის ცდებში (თვალსაჩინოდ წარმოვიდგინოთ ცდა – ეს, ასე ვთქვავთ, ფოტოფირფიტაზე ნაწილაკების შეჯახებისა და მოძრაობის სახეობაა) დაფიქსირდა ატომის დაშლის მოვლენები. კომენტატორმა, რომელიც იმ წიგნის შესახებ ყვებოდა, სადაც ესაა აღწერილი, მოიტანა შენიშვნა იმავე წიგნიდან და ის დაახლოებით ასე ჟღერდა: არ იყო მიზეზი იმის საფიქრებლად, რომ ეს ატომის დაშლა იყო. ანუ იმ ყველაფრის ელემენტები, რაც ატომის დაშლის სურათს იძლევა, თითოეული ცალ-ცალკე, ცხადია, შედიოდა სხვა აზრობრივ ერთობლიობებში და სხვა აზრობრივ მთლიანობებში და იქ უკვე ჰქონდა რაღაც განმარტება ან თავისი რაღაც თვალსაჩინო ანუ გასაგები ადგილი და არანაირი მიზეზი არ არსებობდა იმის საფიქრებლად, რომ ეს ატომის დაშლაა, ხოლო როცა ეს ატომის დაშლად მიიჩნიეს, გაჩნდა მიზეზი, რომ ეს ატომის დაშლად მიეჩნიათ.

იმაში, რასაც მე ვამბობ, იმპლიციტურად მდგომარეობს მთელი ონტოლოგია, რომლის გაშლა უკვე ტექნიკურ ტერმინებში შეიძლება, რასაც მე არ გავაკეთებ და რის გაკეთებაც საერთოდ არ მსურს. თითოეულს შეუძლია ამის გაკეთება თავის ენაზე და, ცხადია, რომ ეს აღწერები, თუნდაც ტერმინები განსხვავებული იყოს, ეკვივალენტური იქნება, თუ ადეკვატურად გამოიხატება ეს ერთნაირი გამოცდილება, თვით ცნობიერების გამოცდილება, რომელიც განცდილ უნდა იქნეს. ამ საზრისით ვამბობ, რომ ყოველი ცნობიერება მორალური ცნობიერებაა, ის საკუთარ თავში შეიცავს პასუხს შეკითხვაზე: საერთოდ რატომ შეიძლება ამის სურვება, საერთოდ რატომ შეიძლება ამის ფიქრი? თავის დროზე დეკარტი ამბობდა, ადამიანში რომ რაღაც ზეძალა ან, ასე ვთქვათ, ღმერთის ძალა არ მოქმედებდეს, არანაირი მიზეზი არ იარსებებდა, მაგალითად, მარადიულობის ცნების განსააზრებლადო. ანუ იგი იმას გულისხმობდა, რომ გარეთ, სამყაროში რაღაცის თვით ხედვა და სამყაროში რაღაცის შესახებ რაიმეს მტკიცება იმის მოქმედების გამოვლინებაა, რომ მის შესახებ რაღაც მტკიცდება. აი, სწორედ აქ გვაქვს ყოფიერებისა და აზროვნების იგივეობის ე.წ. პრობლემა და, საერთოდ, ყოფიერებისა და აზროვნების პრობლემა.

სხვა მხრიდან მოვუვლი, რათა იმ საწყის გამოცდილებას დავუბრუნდე, რომლის შესახებაც ვსაუბრობდი, და შემდეგ გამოვიყენებ ტერმინს „თვითობა“ ან „თვით“, რომელიც მე სხვა გზით აქამდე უკვე შემოვიყვანე. როდესაც აზროვნების შესახებ ვსაუბრობთ, საუბარი ლოგიკურად შესაძლებელ აზრებს კი არ ეხება, არამედ სინამდვილეში განაზრებულ აზრებს. ლოგიკური შესაძლებლობები ყოველთვის შემდეგაა, მაგრამ იმისთვის, რომ ეს „შემდეგ“ იყოს, მათ შორის, იმისათვის, რომ არსებობდეს მიზეზი იმის მისაჩნევად, რომ რაღაც ატომის დაშლას წარმოადგენს, უნდა არსებობდეს რაღაც მოვლენა, რომელიც გაშლის კიდეც იმ ჰორიზონტს, რომელშიც სწორედ ეს აზრები იქნება შესაძლებელი – ან, სახელდობრ ეს გრძნობები ან მდგომარეობები – და არა სხვები. მაგალითად, როდესაც განაზრებული და წარმოსახულია ჰამლეტი, მაშინ მის შემდეგ და მისი საშუალებით შეიძლება იყოს მდგომარეობები და გრძნობები, რომლებსაც ჰამლეტი აღწერს. ანუ ჰამლეტისეული მდგომარეობების, განსაზღვრული ადამიანური ძალების და განსაზღვრული ტიპის გრძნობების თვით შესაძლებლობა წინ კი არ უსწრებს გამოხატვას, არამედ ჩნდება როგორც სამყარო და ჩნდება შემდეგ. ეს ხომ არაჩვეულებრივი მოვლენაა – საერთოდ როგორ არის შესაძლებელი რაიმეს სურვება და ან გააზრება? ვიღაცამ გაიაზრა და შემდეგ ეს ჩვენი აზროვნების ლოგიკურ შესაძლებლობად ან ჩვენი გრძნობის შესაძლებლობად იქცა, მაგრამ საერთოდ როგორ იყო შესაძლებელი ამის გააზრება? ან, უშუალო მორალის სფეროში: საერთოდ როგორ იყო შესაძლებელი ამის სურვება?

ახლა მე ამას სხვა მხრიდან შემოვაბრუნებ: არსებობს რაღაცები, რომელთა გაგება შეუძლებელია, თუ უკვე არ გქონდა გაგებული. მაგალითად, ასეთი მოვლენა ხდება, როდესაც ენის ფენომენს ვეჩეხებით. ენა, აღებული არა როგორც ფიზიკური მოვლენა, არამედ როგორც გააზრებული ბგერა, საოცრებას წარმოადგენს სიტყვის იმ საზრისით, რომ ჩვენ მყარად ვიცით ერთი რამ: მიუწვდომელია, რომ ადამიანს შეეძლოს ბგერის გაგება, როგორც გააზრებულის, მას რომ ის უკვე არ ესმოდეს. პრინციპში ის უბრალოდ ვერ შეამჩნევდა და ვერ აღმოაჩენდა ამ მექანიზმის მოქმედებას, რომელსაც ენა ეწოდება, მასში, მასზე და მისი საშუალებით ეს რომ უკვე არ ყოფილიყო: მას რომ უკვე არ ესმოდეს. ეს შეგვიძლია წმინდად მათემატიკური ამოცანის სახით ჩამოვაყალიბოთ: ამოხსენით განტოლება, რომლისთვისაც უკვე არსებობს ამოხსნა. სცადეთ იმის გაგება, როგორ შეიძლება გააზრებული ბგერის ან ენის მსგავსი მოვლენის გაგება, თუ არ დავუშვებთ, რომ ის უკვე გაიგება, ამასთან, გაიგება თვით.

ამაზე ჩაჭიდებით მე ვამტკიცებ, რომ, თუ ეს არ ხდება, მაშინ ადამიანი პრინციპში, თუნდაც ამ საგნის გვერდით ჩავლისას ან ამის გვერდით აღმოჩენისას მის თვალწინ მოქმედ მექანიზმად, მას უბრალოდ ვერ დაინახავდა ისევე, როგორც ადამიანი, რომელსაც თეატრის ცნება არ გააჩნია და თეატრალურ წარმოდგენას უყურებს, ვერ დაინახავდა და ვერ გაიგებდა, რომ ეს თეატრი და თეატრალური წარმოდგენაა. წარმოვიდგინოთ, რამდენი ასეთი რამეა, რომელთან მიმართებითაც არ არსებობს თვითობის ასეთი ზომილობა, რამე, რომელსაც შეიძლება შევხედოთ და ვერ დავინახოთ და ვერასოდეს ვერ შევამჩნიოთ. აზრის დასასრულებლად მე ამას კვლავ მორალურ ცნობიერებას გადავაბამ (მე თქვენ გაუგებარ გადმოცემას დაგპირდით და ვასრულებ კიდეც პირობას). თუმცა ადამიანი, როგორც უკვე ვთქვი, მორალური ანუ უსაფუძვლო არსებაა, ის არცთუ ძლიერ ჭკვიანია და რადგან ასეთია, ყოველთვის სწორედ საფუძვლებს ეძებს და ამ საფუძვლებში ზოგიერთ თავისთავად მოქმედ მექანიზმს გულისხმობს, რომელიც შეიძლებოდა გვქონოდა და მისთვის ხელახლა მიგვენდო როგორც ადამიანური სიცოცხლის, ისე ადამიანური არსებობისა და თვით ადამიანის კვლავწარმოება, და ის, ვთქვათ, ყოველთვის ყოველგვარ უტოპიებსა და ფანტაზიებს აჩენს.

სოციალური უტოპიების შესახებ არ ვისაუბრებ, ტექნიკური უტოპიით შემოვიფარგლები: მაგალითად, მეცნიერებს, მათ შორის, ბიოქიმიაზე და მედიცინაზე ორიენტირებულებს, ყოველთვის სურდათ კაცობრიობის ხსნა. (...)

მაგალითად, კლასიკური უტოპია, რომელსაც განსაკუთრებით ინგლისურ ლიტერატურაში ვხვდებით (მას შეიძლება რომანებში გადავეყაროთ): მეცნიერი ისეთ წამალს იგონებს, რომლის მიღებაც შემდეგ ადამიანში თავისი საკუთარი მოქმედებით სხვებისადმი – სამყაროს, ცხოველების, სხვა ადამიანებისადმი – წყალობისა და კეთილგანწყობის მდგომარეობას შექმნიდა. ერთგვარი ძალიან მომსყიდველი იდეაა – მართლაც, რატომ არ არსებობს [ასეთი წამალი]? ჩვენ ხომ კეთილგანწყობაში ადამიანის უბრალოდ კარგ, ქველ მდგომარეობას ვგულისხმობთ, კარგ მდგომარეობაში კი სხვების მიმართ მისი დამოკიდებულებაც კარგია. საკუთრივ, რატომ არის შეუძლებელი მისი შექმნა? საქმე ისაა, რომ ეს შეუძლებელია ისევე, როგორც შეუძლებელია მუდმივი ძრავი. არსებობს სასტიკი ონტოლოგიური კანონები, ისეთივე სასტიკი, როგორიც ფიზიკურია. როგორც ცნობილია, აინშტაინი ეძებდა პრინციპს, რომელიც თერმოდინამიკის მეორე პრინციპის მსგავსია: ეძებდა მუდმივი ძრავის აკრძალვას. ონტოლოგიაშიც იგივე გვაქვს. საქმე ისაა, რომ იმას, რაც ადამიანში შეიძლება წამლის მოქმედებით წარმოებულიყო, ადამიანისთვის საერთოდ არანაირი საზრისი არ ექნებოდა, რადგან საზრისი შეიძლება მხოლოდ იმას ჰქონდეს (იმის გამო, რასაც აქამდე ვამბობდი) რაც საკუთარ თავზე, საკუთარი თავის საშუალებით და საკუთარი თავითაა. რაღაცას, რაც ადამიანის მყიფე ძალისხმევის გარეშეა მოპოვებული, რომელიც გამუდმებით აღდგება თავის კონცენტრაციასა და ზღვრულ დაძაბულობაში, არ ექნებოდა საზრისი და ამიტომ საერთოდ არ შევიდოდა ადამიანური არსებობის სფეროში, ჩვენ კი სწორედ მის შესახებ ვსაუბრობთ, როდესაც სხვა ადამიანებისადმი და ა.შ. წყალობისა და კეთილგანწყობის შესახებ ვლაპარაკობთ. სამყაროსა და ადამიანის ონტოლოგიური მოწყობა კატეგორიულად გამორიცხავს ასეთი სახის შესაძლებლობას, რომელსაც სამედიცინო უტოპიებში ხატავენ.

იგივე, რაც მე სამედიცინო უტოპიების შესახებ ვთქვი, სხვა ტერმინოლოგიური ვარიაციებით სოციალური უტოპიების და სოციალური წყობის მიმართაც გამოიყენება. მაგრამ საქმე ისაა, რომ, საითაც არ უნდა დავიძრათ, ჩვენი აზროვნების ველი და კულტურული ველი მსგავსი წყობებითაა სავსე. თუ გაგვიმართლებს, ჩვენ, დავუშვათ, არ შევეჩეხებით ასეთი სახის დასრულებულ წყობებს, მაგრამ აუცილებლად შევეჩეხებით მინიმუმ ასეთი წყობების ნამსხვრევებს, ნამსხვრევებთან საქმის დაჭერა კი ხშირად კიდევ უფრო ცუდია, ვიდრე მათ უკან მდგომ წყობებთან. ესაა ნარჩენები, რომლებიც ჩვენს კულტურულ, ეთიკურ და პოლიტიკურ ცნობიერებას ავსებს და, იმის ნაცვლად, რომ ტერმინებითა და ცნებებით ოპერირებას ვახდენდეთ, ჩვენ სწორედ ნამსხვრევებით ვოპერირებთ, რომლებითაცაა მოფენილი ჩვენი ცნობიერების ველი. ცხადია, რომ ის, რაც ნამსხვრევებშია დამალული და ის, რაც მათში გამუდმებით უნდა აღდგეს, ერთგვარი კულტურისმიღმა ანუ აკულტურული ელემენტია. ადრე მე მას ონტოლოგიური, ნატულრალურსმიღმა ანუ არანატურალური ვუწოდე, ახლა კი, ვიღებ რა სხვა მასალას ანუ გადამყავს რა საუბარი სხვა დონეზე, მე მას „აკულტურულ ელემენტს“ ვუწოდებ.

ჩვენთვის მისაწვდომი განცდების დონეზე  იმის განსამარტავად, რასაც ვამბობ, წარმოიდგინეთ: რა შეიძლებოდა, გაჩენილიყო ქრონიკული სამოქალაქო ომის მდგომარეობიდან, რომელმაც ოდესღაც სამოქალაქო მდგომარეობა შეგვიცვალა, რა შეიძლებოდა, გაჩენილიყო ამ ქრონიკული მდგომარეობიდან, რომელმაც ამდენი სისხლი და ტალახი წარმოშვა, რანაირი სიცოცხლე შეიძლებოდა, გაჩენილიყო ჩვენთვის? ჩვენ ამ სისხლით და ტალახით ვარ მოსვრილები იმის მიუხედავად, თუ რომელ წელს გავჩნდით. სიცოცხლე გამუდმებით კვლავაწარმოებს საკუთარ თავს, მისი საბოლოოდ მოკვლა შეუძლებელია, ის კვლავ თვითჩაისახება და კვლავაწარმოებს ან ისწრაფვის საკუთარი თავის კვლავწარმოებისკენ, მაგრამ კვლავ დაიღუპება, თუ საკუთარი თავის კვლავწარმოებას უკვე არსებულ კულტურულ სქემებში მოახდენს. თუკი საკუთარი თავის კვლავწარმოების, საკუთარი თავის, როგორც ცოცხლის რეალიზების მცდელობა, ანუ ცოცხლის, რომელმაც საკუთარი თავი ცოცხლის სახით უნდა იცნოს იმაში, რასაც აკეთებს და განიცდის (ეს კი ძალიან მკაფიო კრიტერიუმია: გრძნობდე საკუთარ თავს ცოცხლად საკუთარ აზრებში, გრძნობდე ცოცხლად საქციელში, ქცევაში და ა.შ.) უკვე გაკვალული კულტურული ბილიკებით გაივლის, მაშინ იმავე სამოქალაქო ომის მდგომარეობა იქნება კვლავწარმოებული. ცხადია, სიცოცხლე, მათ შორის და უპირველეს ყოვლისა, ცნობიერების სიცოცხლე, მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება ისე იქნეს კვლავწარმოებული, რომ მყისვე არ დაიღუპოს, თუ მოხდება აზრის როგორც რაღაც აკულტურული ან ყოველკუტურული ანუ ზეკულტურული ელემენტის – ჩვენი ცნობიერების, მათ შორის, კულტურულის (როგორიც გამოვა), აგების – რაღაც ინსტიტუალიზაციის განახლება ანუ ხელახლა შექმნა. კულტურაც ხომ შემდეგაა, ისიც რაღაცაა, რაც რაღაც მოვლენის მერეა ისევე, როგორც მიზეზი იმის საფიქრებლად, რომ რაღაც, რაც ფოტოფირფიტაზე ჩანს, ატომის დაშლაა.

დავუბრუნდეთ მოვლენას და მეორე მხრიდან ის მოვხაზოთ, რასაც ვამბობდი და, შესაძლოა, ამ მეორე მხრიდან უფრო ნათლად გამოჩნდეს, რას ვუწოდებ მე ნატურალურსმიღმა ანუ არანატურალურ, აკულტურულ ანუ ონტოლოგიურ ელემენტს, რომელსაც შემიძლია ყოფიერებაც ვუწოდო და აზროვნებაც. ანუ იმ ყველაფერს, რასაც მე აღვწერ, როდესაც ვამბობ „თვით“ და „თვითონ“, შეგვიძლია თანაბრად ვუწოდოთ ყოფიერებაც და აზროვნებაც, რადგან ცხადია, რომ ტერმინი „აზროვნება“ აქ ფსიქიკური ფუნქციის საზრისით კი არა, რაღაც სხვა საზრისით გამოიყენება. ყოფიერებისა და აზროვნების იგივეობის ცნობილი ფორმულის გამოყენებისას ეს ძალიან ნათლად უნდა გვახსოვდეს – ის არ გულისხმობს ყოფიერებისა და აზროვნების გაიგივებას, რომელიც ჩვენთვის ცნობილია, როგორც ფსიქიკური ან ჩვენი ტვინის ან ჩვენი ცნობიერების ფუნქცია – ასეთი სახით ის აბსურდული და გაუგებარი მტკიცება იქნებოდა.

ისიც მართალია, რომ ამ მტკიცების შესახებ ლაყბობაზეა აგებული, ჩვეულებრივ, იდეალიზმის მთელი მატერიალისტური კრიტიკა, მაგრამ პირადი გამოცდილებით ერთადერთი რამის თქმა შემიძლია (ოდნავ გვერდზე გადავუხვევ): ჩემთვის ფილოსოფიის ისტორიაში არანაირი იდეალისტები არ არიან ცნობილნი, მე ერთადერთ იდეალისტს ვიცნობ, ინგლისელ ჯენტლმენს, რომელიც იდეალისტი იყო ექსცენტრიზმის საზრისით. მე ბერკლის ვგულისხმობ, რომელმაც ერთგვარი ექსპერიმენტი მოაწყო (როგორც წმინდად ექსცენტრიკული ინგლისელი შეძლებს ორიგინალური უაზრობის გამოგონებას, რათა ვინმეს აწყენინოს ან რაღაცით გაიბრწყინოს). მას ჰქონდა მიზნები და ჰყავდა თანამოსაუბრეები, რომელთა საგონებელში ჩაგდება ძლიერ სურდა ამ ექსპერიმენტით, ხოლო ფილოსოფიის ნორმალურ ისტორიაში (თუ ექსცენტრიკოსებისგან გადავუხვევთ), ვსაუბრობთ სოკრატეს, პლატონის, კანტის თუ ფიხტეს შესახებ, იდეალისტები არ არსებულან, შესაბამისად, არც მატერიალისტები არსებობდნენ, იმ საზრისით არ არსებობდნენ, რომლითაც ამ ტერმინს ჩვენ ვიყენებთ და არა იმ საზრისით, რომლითაც, ვთქვათ, მას კანტი ან ფიხტე იყენებენ. როდესაც კანტი იყენებს ტერმინს „იდეალიზმი“, ის უბრალოდ ამბობს, რომ რაღაც მხოლოდ იდეალურია. ამგვარად, ის ტერმინს „იდეალიზმი“ იყენებს სპირიტუალური მატერიალიზაციის, იმის ფეტიშიზაციისა და მატერიალიზაციის პოზიციის გამოაშკარავებისა ან უკუგდებისთვის, რაც მხოლოდ იდეალურია – აი, რის შესახებაა საუბარი, როდესაც ტერმინები „იდეალიზმი“ და „იდეალურობა“ ფილოსოფიაში კომპეტენტურად გამოიყენება და, მოდი, ისეთი ფილოსოფოსების მიმართ, როგორებიც კანტი და სხვები არიან, მათი ჭკუისა და ფილოსოფოსობის კომპეტენტურობის პრეზუმფცია (უდანაშულობის პრეზუმფციის მსგავსად) დავადგინოთ.

იმას დავუბრუნდები, რასაც ვამბობდი და რისგანაც ესოდენ ძლიერ გადავუხვიე. წინ წავიდეთ, დავიმახსოვრებთ რა სამედიცინო უტოპიის მაგალითის იმ შინაგან სტრუქტურას, რომელიც მე მოვიყვანე. იმის ილუსტრირება, რასაც მე მოვლენა ვუწოდე, რომლის შემდეგაც არის სამყარო, შემდეგი სახით შეიძლება. ჩვენ ენის მაგალითი გვქონდა. მე ვამბობდი, რომ პრინციპში შეუძლებელია იმის გაგება, თუ როგორ ესმის ადამიანს ენა ან როგორ ესმის ბგერა როგორც საზრისი, თუ იმას არ დავუშვებთ, რომ მას უკვე ესმის. მაშასადამე, ადამიანში რაღაც წინაპირობა არსებობს – ისაა აგრეთვე თვითობა (ან თვით) – რომელიც ენის გაგებისა და არსებობის ანუ ენის ფენომენის პირობაა, იმის პირობაა, რომ რაღაც შეიძლება იყოს ენა და არა უბრალოდ ფიზიკური ბგერების ნაკრები. იგივე წინაპირობა წარმოადგენს იმის მიზეზს, რომ თვით ენა გაიგება და ჩნდება (ვთქვათ, ბავშვთან) არა ნაწილ-ნაწილ და ნაბიჯ-ნაბიჯ, ყველა თავისი ერთეულის გადასინჯვით, არამედ გაიგება მთლიანად ჩვენთვის რაღაც გაუგებარი სახით რაღაც სიმბოლური ჩართულობების საშუალებით.

თვით ენა, თუ ის არის, უკვე არის თავის ყოველ ელემენტში (ეს ცნობილია), ჩვენ კი ასეთი სახის მოვლენების შესახებ არც კი შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ ისინი შეიძლება საერთოდ ნაწილ-ნაწილ გაჩნდეს. მე ენის როგორც ასეთის წარმოქმნის შესახებ კი არ ვსაუბრობ, ენის, რომელიც ასევე წარმოუდგენელია, როგორც ნაწილ-ნაწილ წარმოშობილი, არამედ იმის შესახებ, თუ როგორ აღდგება ის ადამიანურ არსებებში. მაშასადამე, მე ვთქვი, რომ, ერთი მხრივ, ადამიანში – სახელდობრ მასში – არის იმის რაღაც წინაპირობა, რომ რაღაც მისთვის შეიძლება ენა იყოს, შეიძლება შეინიშნოს, როგორც ენა, რომ ფიზიკური ბგერა შეიძლება საზრისი აღმოჩნდეს; თუ მასში ეს წინაპირობა არ არის, მაშინ ფიზიკური ბგერა საზრისი არ იქნება, ანუ არ მოხდება ბგერის მოვლენა (ბგერა იქნება, მაგრამ არ იქნება ბგერის მოვლენა). სამყაროში იქნება ფიზიკური ბგერები მარსიანელი დამკვირვებლის თვალსაზრისით, მაგრამ არ იქნება მოვლენები. მეორე მხრივ, მე იმის შესახებ ვსაუბრობ, რომ ადამიანში ეს წინაპირობა იმის მიზეზს და მექანიზმს წარმოადგენს, რომ ენის ათვისება გადასინჯვით კი არა, არამედ რაღაც სრულიად განსხვავებული გზებით ხდება. თუ ამას და, ამავდროულად, სამედიცინო ანალოგიას ავიღებთ (რომლის მაგალითზეც ვამბობდი იმის შესახებ, რომ საზრისის პირობას ის წარმოადგენს, რაც საკუთარ თავზე, საკუთარ თავში და საკუთარი თავის საშუალებითაა), მაშინ, თუ ამ ყველაფერს დავიჭერთ თავში, შეიძლება ითქვას: ის ნივთები, რომელთა გაგებაც შეუძლებელი და მიუწვდომელი იქნებოდა, თუ არ დავუშვებთ, რომ ისინი უკვე გაიგება, იმის არსებობის ფაქტს ანუ მტკიცებას წარმოადგენს, რისთვისაც შეგვეძლო ცნობიერების კონტინუუმი ან ცნობიერების ველი გვეწოდებინა.

კვლავ ენობრივ მაგალითს გამოვიყენებ და ასე ვიტყვი: სემანტიკური ერთეულები მნიშვნელობათა რაღაც უწყვეტ ველებს წარმოადგენს (სხვათა შორის, თანამედროვე სემიოტიკასა და ენის თეორიაში ამ მოვლენებს აკვირდებოდნენ და აღწერდნენ დაახლოებით იგივე ტერმინებში, რომლებშიც მე შევეცდები ამის აღწერას, მაგრამ მე ამას ჩემი ამოცანისთვის ვაკეთებ). საქმე ისაა, რომ ვერცერთი სიტყვიდან (ამიტომაც გვიწევს ველების შესახებ საუბარი) ვერ გამოიყვანთ მის სხვა სემანტიკურ გამოყენებას (ვგულისხმობ პოლისემანტიზმის ანუ ერთი და იმავე სიტყვის მნიშვნელობის მრავლობითობის მოვლენას), მოცემული სიტყვის ვერცერთი სხვა მნიშვნელობა ვერანაირად ვერ იქნება გამოყვანილი არსებული მნიშვნელობიდან, მაგრამ მოხდენის შემდეგ ის რაიმე დამატებითი ძალისხმევის, რაიმე დამატებითი გარემოებების მიზიდვის გარეშეა გასაგები.

მაგალითად, სიტყვა „პუდრის“ მნიშვნელობიდან ვერანაირად ვერ მიიღებთ შემდეგი სიტყვათშეთანხმების – „ტვინის გაპუდრვა“ – მნიშვნელობას. ის, ვინც იცის სიტყვა „პუდრი“, ამ სიტყვიდან ვერ მიიღებს გამოთქმას „ტვინის გაპუდრვა“, მაგრამ ამ გამოთქმის – „ტვინის გაპუდრვა“ –გაგონებისას, მაშინ, როცა ეს გამოთქმა მოხდა, მას იგი ესმის ანუ იცის. ამას კონტინუუმი ეწოდება – უწყვეტი ველი, მაგრამ ძალიან უცნაური. თავის უცნაურობაში ის აზრის მთელ ფენომენს შეიცავს, ის თითქოს თვალსაჩინოდაა ჩვენ წინაშე. ადამიანური არსებისთვის აზრის პრობლემა სწორედ იმ ველში ჩართულობაში ან ჩაურთველობაში მდგომარეობს, რომელშიც აზრია. ისევე, როგორც შეიძლება უყურო თეატრს და ვერ დაინახო, რომ ეს თეატრია, შეიძლება, თუ ამ ველში არ ჩაერთე, ვერც აზრში აღმოჩნდე. ამ ველის ვერცერთ ელემენტს ვერ მიიღებთ დედუქციური სახით უკვე არსებული ელემენტებიდან, თუმცა, როცა ის არის, ეს იგივე ელემენტია (სიტყვა „გაპუდრვა“ ცალკე და გამოთქმაში „ტვინის გაპუდრვა“ ერთი და იგივეა).

საქმეს თვითობისა და მოვლენისკენ წავიყვან. მოცემულ შემთხვევაში ჩვენ საქმე აზრის სტრუქტურის საგნობრივი ინტერპრეტაციისგან აშკარა დამოუკიდებლობასთან გვაქვს. მაგალითად, თუ ადამიანმა, რომელსაც ესმის სიტყვა „გაპუდრვა“, ასევე გაიგო გამოთქმა „ტვინის გაპუდრვა“, ეს გაგება სიტყვა „გაპუდრვის“ შინაარსისგან დამოუკიდებელი უნდა იყოს. ეს ასე უნდა იყოს, თუ ერთსა და მეორე შემთხვევაშიც გაიგება (ეს კი ფაქტია), თუმცა დედუქციურად ერთის მეორიდან მიღება შეუძლებელია. შეკითხვა ასე დავსვათ: თუკი რაღაც გაიგება შინაარსისგან დამოუკიდებლად, ამით ჩვენ საქმე გვაქვს ცნობიერებასთან, რომელსაც მე „არასახელობით ცნობიერებას“ ვუწოდებდი, თუმცა საუბარი სახელების გაგების შესახებაა. ეს ისაა, რაშიც ცნობიერებას შინაარსი არ წარმოადგენს (თუმცა ცნობიერებაში ჩვენ ყოველთვის რაღაც შინაარსის ცნობიერება გვაქვს), აზრს აზრის შინაარსი არ წარმოადგენს (თუმცა აზრი ყოველთვის არის აზრი შინაარსის შესახებ). თუკი გაგების სტრუქტურა საგნობრივ ინტერპრეტაციაზე არ არის დამოკიდებული და ყველა მათგანი გაიგება, რაოდენ განსხვავებულიც არ უნდა იყოს ისინი და რამდენადაც არ უნდა მოვისაკლისებდეთ დედუქციურ კავშირებს მათ შორის, მაშინ ჩვენ საქმე იმასთან გვაქვს, რასაც თითქოს თვითონ ესმის საკუთარი თავის. ჩვენ კვლავ ვხვდებით სიტყვას „თვით“ ან „თვითობა“. რასაკვირველია, აზრის ფენომენთან მიმართებით მაშინ პიროვნული ძალისხმევის, საერთოდ პიროვნების, გარანტიების არქონის, საფუძვლების არარსებობის, პასუხისმგებლობის, რისკის და სიკვდილის პრობლემა იქმნება.

მე მოულოდნელი რამ ვთქვი, მაგრამ იმ მტკიცების შინაგანი სტრუქტურის სიმბოლოს, რომ რაღაც არ არის დამოკიდებული თავის შინაარსზე, სიკვდილის სიმბოლო წარმოადგენს, როგორც შინაარსისგან უკიდურესი დამოუკიდებლობის აღნიშვნა იმ თვითგაგების საზრისით, რომლის შესახებაც ვსაუბრობდი, როდესაც არასახელობითი ცნობიერების ტერმინი შემოვიყვანე. თუ ის იქაც და იქაცაა, მაშინ ის აშკარად არ არის გაგების შინაარსი და არის გაგების გაგება, თვითგაგება, ეს მოვლენა თითქოს თვითონ იგებს საკუთარ თავს და ამით ეს მოვლენა არის აზრის მოვლენა. ამით მე აზრის ფენომენი კვლავ „პასუხისმგებლობის“, „რისკის“, „უსაფუძვლობის“ და ა.შ. დაკავშირებული ტერმინების სფეროში დავაბრუნე. მაშინ იმის სათქმელად, რომ ეს ზომაა (იმიტომ, რომ აზრს ჩვენ ინტუიციურად ყოველთვის მივაწერთ რაღაც, ასე ვთქვათ, სიბრძნეს ზომილობის საზრისით, აზრი ყოველთვის რაღაცის ზომაა), აღმოჩნდება, რომ ეს საკუთარი თავის ზომაა.

თვითობის ამ ტონის განსამარტავად საუბარს გადავიყვან (და დავასრულებ) სხვა, თითქოს სიკვდილის სიმბოლოსთან დაუკავშირებელ სფეროში და მაშინ ისიც [(ანუ თვითობა)] და ეს სიმბოლოც მყისიერად გასაგებთა რიგში ჩადგება, მყისვე ცხადი გახდება, რატომ გამოვიყენე მე ის [(ანუ ეს სიმბოლო)] – სრულებითაც არა კეკლუცობის სურვილით, რათა, ასე ვთქვათ, მოდური მეტაფორით გამებრწყინა. მე უბრალოდ კლასიკურ გამონათქვამს ავიღებ, რომელსაც ჩვენი ცნობიერების შოკირება შეუძლია და ყოველთვის შოკს ჰგვრის მას და გაუგებრობის მთელ მასას ქმნის ჩვენს თავებში (მაგრამ როდესაც მე მას წარმოვთქვამ, „ზომილობა“ გაითვალისწინეთ სიტყვის ძველი, ჯერ კიდევ ბერძნული საზრისით – ყველაფერი თავისი ზომით და დამსახურებით იღებს სასჯელს) – ესაა ლათინური გამოთქმა „დაე, დაიღუპოს სამყარო, ოღონდ სამართლიანობა აღსრულდეს“ (fiat justitia, pereat mundus). ეს, თითქოს, აბსურდული ან, სულ მცირე, საკამათო დებულება, მოჩვენებითად ხისტი რიგორიზმის დებულება ან განსაზღვრული სახის ფსიქოლოგიის გამოხატულებაა, რომელიც ჩვენთვის მიუღებელია, მაგრამ ეს უბრალოდ თვით აზრის სიხისტის ფორმულირებაა, აზრის, როგორც ასეთის, და ონტოლოგიისა და თვითობის კანონების სიხისტისა და გარდაუვლობის. ანუ „დაე, დაიღუპოს სამყარო, ოღონდ სამართლიანობა აღსრულდეს“ ძალიან მარტივ რამეს ნიშნავს: უპირველეს ყოვლისა, რომ რეალური სამყარო არ არის ის სამყარო, რომელიც ჩვენ გვიჭირავს როგორც სამყარო ჩვენი კომფორტისთვის იმიტომ, რომ ჩვენ არ ვართ მზად, გამოვეთხოვოთ საკუთარ თავს... (...)