სტატიები

ოსვალდ შპენგლერი

ოსვალდ შპენგლერ მაგარი მოაზრეა. მას აქვს თავისებური სინოყიერე: იგი გაფიქრებს და გიძრავს სხვა აზრს. მისი კონცეპცია ისტორიისა არ არის სისტემა: იგი უფრო გზნებაა არტისტული ტემპერამენტის. სამ ტჰემაშია მოქცეული შპენგლერ: მსოფლიო ისტორია დენაა პრინციპიალურ სხვავებულ კულტურათა (პირველი), ევროპიული კულტურა მოპირისპირეა ჰელლენური კულტურის (მეორე), ევროპის კულტურამ დაასრულა რკალი თავის ვითარების (მესამე). სამივე ტჰემა ახალი. ახალია მათი განათებაც. შპენგლერის კვლევა სიტყვიერი კონტრაპუნკტია ნამდვილი: ყოველს მის ნაწილში იგი ეხება ყველაფერს მას, რასაც იგი სხვა ნაწილებში ეხება, მაგრამ სხვა მხრით და სხვა მობრუნებით. აქ იკვეთება შპენგლერის დიდი ლიტერატურული ტალანტი, ტჰემატიურად ორიგინალური, შპენგლერ ნაკლებ ორიგინალურია სხვადასხვა აზრებში. თავსა ყოფენ მრავალი სახელები. მათ შორის პირველ ყოვლისა ვოლფგანგ გოეტჰე.

გოეტჰე ბედისწერად გადაექცა გერმანეთის კულტურას. საუკუნე ნახევარი აწევს იგი უკანასკნელს გიგანტის სიმძიმით და არ აძლევს მას გასაქანს. თითქოს გერმანულმა გენიამ თავის თავი მასში ამოწურა საბოლოოდ და თითქო გარეშე მისა აღარა ჩანს მისთვის გადახვევა და სხვა შესაძლებლობა. თვით ფრიდრიხ ნიცშემაც ვერ აუარა გვერდი გოეტჰეს. მან არ მიიღო „გერმანულობა“, მაგრამ მაინც ვერ უთხრა „უარი“ გოეტჰეს. მან ვერ შეათვისა გერმანეთს გოეტჰე და მის გარეშე დასვა იგი როგორც ყოვლად-ევროპიული მოვლენა. მხოლოდ ერთმა გაბედა და ისიც გაკვრით გოეტჰეს „შემცირება“. ეს იყო გიჟი გენიოსი ოტტო ვაინინგერ. ხოლო ეს „შემცირება“ მარტო იმაში გამოისახა, რომ მან გოეტჰეზე მაღლა რიხარდ ვაგნერ დააყენა. ექსპრესიონისტები განზე სტოვებენ გოეტჰეს, მაგრამ შიშით უკან იხედებიან. არსებობს მთელი გოეტჰელოგია. ასეთი ნაყოფიერი ფენომენი პოეზიაში და ფილოსოფიაში (უკანასკნელში არა შკოლური გაგებით) ევროპამ თითქმის არც იცის.

 შპენგლერიც ვერ ასცდა გოეტჰეს გავლენას. გოეტჰეს სახელი მის კვლევაში თითქმის ყოველ გვერდზეა. მისი ლექსი მოტტოდ აქვს კვლევას. არის ამ კვლევაში მოყვანილი გოეტჰედან ისეთი ადგილი, რომელიც ისე ზედმოჭრით გამოსთქვამს შპენგლერის მსოფლიო-გზნებას, რომ უკანასკნელი სასურველადაც არ თვლის, რომ მას კიდევ თუნდაც ერთი სიტყვა დაემატოს. გოეტჰეს აპპერცეპციისათვის მახასიათებელია შემდეგი თქმა: „ყოველი რაც არის სუბიექტში არის ობიექტში და კიდევ რაღაც მეტი. ყოველი რაც არის ობიექტში არის სუბიექტში და კიდევ რაღაც მეტი“. გოეტჰეს აპპერცეპციაში სუბიექტი და ობიექტი ისეთი სწორი შეჭრით შედიან ერთიმეორეში, რომ „რაღაც მეტი“ პირველისა და „რაღაც მეტი“ მეორესი თავის ზომაში რჩებიან და ერთიმეორის ხარჯზე აღარ „მეტდებიან“. ასეთი სწორი და თან ასეთი მჭრელი აპპერცეპცია ისტორიამ არც იცის. აქ იმალება გოეტჰეს ფენომენალური ინტუიცია: მისი მრავალკიდურობა და მისი მოქცევა ყოველ ფორმულაში. იდეა „პირველფენომენის“ გოეტჰეს ამ თვისების ნაყოფია. შპენგლერის შთაგონება ამ იდეით იმართება. მას გადააქვს იგი ისტორიოსოფიაში: რაც გოეტჰესათვის იყო „პირველფენომენი“ ბუნებაში, ის არის შპენგლერისათვის კულტურაში. ბოლოს და ბოლოს: შპენგლერის „ფიზიონომიკა“ იგივეა, რაც გოეტჰეს მზერა, რომელსაც ეწოდება „ეკსაკტ გზნებითი ფანტაზია“. შპენგლერს ეს მზერა არტისტულად აქვს ამახვილებული.

შემდეგ მოდიან ვინდელბანდ და რიკკერტ. დაპირისპირება „ისტორიისა“ და „ნატურის“ - უთუოდ მათი მეტჰოდოლოგიის გავლენის ქვეშაა (თუმცა არც ისე ძლიერ). შპენგლერ მათ არ იხსენებს (არ იხსენებს ამ მხრით გეორგ ზიმმელსაც). მაგრამ უფრო საკვირველია სხვა. „ისტორიისა“ და „ნატურის“ დაპირისპირებას შპენგლერ ხსნის „დროისა“ და „სივრცის“ დაპირისპირებით. მთელი შეხედულება შპენგლერისა ამ საგანზე (განსაკუთრებით „დროზე“) თავიდან ბოლომდე აღებულია ჰანრი ბერგსონის ფილოსოფიიდან. საკმაოა მხოლოდ ბერგსონის „რეალური დროის“ გახსენება. არც ამას ანიშნავს შპენგლერ. საკვირველი კიდევ ის არის, რომ იგი ბერგსონს „შუათანა ჟურნალისტის“ სახელით ნათლავს. აქვე უნდა ითქვას: „დროის“ იდუმალება და საშიშროება ბასრად აქვს ნაგზნობი ოტტო ვაინინგერს (იხ. მისი წიგნი: „უკანასკნელ საგნებზე“). მართალია: იგი აქ გაურკვეველ ბნელშია, მაგრამ დროგამოშვებით ისვრის ხოლმე წამახულ ცნაურს. შეიძლება ითქვას, რომ „დრო“, როგორც ეტჰიური პრობლემა, ვაინინგერს უფრო მძაფრად აქვს განცდილი. შპენგლერ კი იცნობს ვაინინგერს.

ისტორიკოსები ალბათ იმასაც ანიშნავენ, რომ არც მთავარი იდეაა შპენგლერის უკანასკნელად ახალი, რომ ყოველი კულტურა თითქოს სრულიად ცალკეული რკალია - ეს აზრი ჯერ კიდევ ვიკომ გამოსთქვა. ამავე აზრს ავითარებდა გერმანელი ისტორიკოსი რიუკკერტ. დანილევსკის „კულტურული ტიპები“ - ამავე წარმოშობისაა. ასანიშნავია ჰეგელის სწავლაც შესახებ მსოფლიო სულის ვითარებისა: ეს სული სხვადასხვა საფეხურებზე სხვადასხვა ფორმებში ცნაურდება. მართალია აქ „ერთი“ სულია მაინც, მაგრამ სხვადასხვა საფეხურებზე იგი ისეთს თავისებურებას იჩენს, რომ შემყურესათვის საცდური რამ იხსნება: ერთი ნახტომი და მიიღებთ შპენგლერისდაგვარს. „კულტურისა“ და „ცივილიზაციის“ დაპირისპირება უკვე მოცემულია რუსეთის სლავოფილებში: შესაძლოა სხვა ტერმინებით, მაგრამ არსებითი იგივეობით: რომ ევროპის კულტურაში აღარ არის ცოცხლეული ღმერთშეგზნება, რომ მასში გაქრა ორგანიული სიმთელე სიცოცხლისა, რომ იქ ზეციური მადლის მაგიერ არის მეტერიული წყევა, რომ მან უკვე ამოწურა ყოველი თავისი შესაძლებლობა - და სხვა. ბოლოს: ასანიშნავია „დეკადანსის იდეა“ ნიცშესი.

ასეთია წყაროები. „შპენგლერის ორიგინალობას აქ ტონოსი უფრო გვაძლევს. ტჰემა კულტურათა სხვაობის პირველად არის ასეთი სიღრმით ნაგრძნობი და ასეთი გაბედულობით გონებაში გაყვანილი. შპენგლერ აქ მართლაც პირველია. ხოლო მართალია იგი?!

შპენგლერის კონცეპცია უკიდურესი რელატივიზმია და ფენომენალიზმი. ფილოსოფიაში ვერც პირველი და ვერც მეორე ვერ მონახავს გამართლებას. მოვლენათა ურთიერთ-მიქცევა იმთავითვე ჰგულისხმობს „მისაქცევ“ არეს, რომელიც თვითონ არ შეიძლება იყოს „მიქცევითი“. ამით ძლეულია რელატივიზმი (შენიშვნა: აინშტაინის რელატივისტური სოფლმზერა არის „ფიზიკა“ და არა მეტა-ფიზიკა). ყოველი მოვლენა, როგორც ასეთი, იმთავითვე ჰგულისხმობს სუბიექტს, რომელიც რჩება „ვლენის“ გარეშე: თუ უცვლელად არა, „ვითარებით“ მაინც. ამით ძლეულია ფენომენალიზმი.

ცხადია: არც ისტორიოსოფიაში გატარდება რელატივისტურ-ფენომენალისტური თაური. თვითონ შპენგლერის პიროვნება საკმაოთ დამაჯერებელი საბუთია ამ მხრით. იგი ამტკიცებს: არსებობს ესა და ეს კულტურა და არა კულტურა საერთოდ, არსებობს კულტურა, როგორც თავისი ენით დამთავრებული მონადა, რომელსაც არა აქვს არც კარი და არც სარკმელი. მაგალითად: კულტურა ეგვიპტის, კულტურა ჰელლადის, კულტურა არაბულ - „მაგიური“, კულტურა დასავლეთის. თუ ყოველი კულტურა კარშეკეტილი და სარკმელმიხურული მონადაა, მაშინ შეუძლოა ერთი კულტურიდან მზერითი შეჭრა მეორე კულტურაში. მაგრამ ამას ხომ თვითონ შპენგლერის კვლევა უარყოფს: იგი ინტუიტივი მზერით იჭრება, მაგალითად, პირამიდების და მუმიების კულტურაში და დიდის არტისტიული ტალანტით ჰკვეთავს მის პროფილებს.

გარდა ამის. შპენგლერ თვითონ ამტკიცებს: არსებობს „პირველსულობა“, როგორც ბნელი მისტიური საშო, საიდანაც გამოდიან სხვადასხვა კულტურის სულები და სადაც ბრუნდებიან ისინი თავიანთ რკალების ასრულების შემდეგ. მართალია, ამას ამბობს იგი გაკვრით,  მაგრამ თანვე გულისხმიერი ტონოსით. აქედან კი თავისთავად მოდის დასკვნა: თუ არსებობს „პირველსული“, როგორც კულტურების საშო, არ შეიძლება იგი თანვე არ იყოს „საერთო-სული“ იმავე კულტურებისა. ეს ნათელია უდავოდ.

არის ადგილი შპენგლერის კვლევაში, საცა იგი თვითონვე აშკარად არღვევს თავისსავე დებულებას. იგი ამბობს: ბაროკის დროს რომ ძალზე ვერ განვითარდა ფაუსტური დრამა, ამის მიზეზი იყო რწმენა არისტოტელის პოეტიკისა. კითხვა იბადება: რა გზით შეეძლო სხვა კულტურის (ამ შემთხვევაში ჰელლენურის) ერთს ნაწარმოებს (თუ გინდ გენიალურს) მეორე კულტურის (ე. ი. ფაუსტურის) მიმდინარეობა მოეღუნა და გადაეგრიხა. თუ ამ კულტურათა შორის არა არის რა საერთო? პირდაპირ საოცარია: ერთი მხრით უფსკრული ორ კულტურათა შორის და მეორის მხრით პირველი კულტურის ერთი წიგნის ასეთი გავლენა მეორე კულტურაზე. კიდევ მაგალითი: შპენგლერ ამტკიცებს: მხოლოდ იმ ბედნიერ შემთხვევას, რომ მთელი ჰელლენური ფრესკოხატული დაიკარგა, უნდა ვუმადლოდეთ ჩვენ, რომ ზეთით ხატვამ იხსნა თავის თავი და მიიღო შინაგანი თავისუფლება. როგორ?! ფრესკოხატვა ხომ სხვა კულტურის ერთი რადიუსია და რა გზით შეეძლო მას წინ გადაღობებოდა ზეთით ხატვას მეორე კულტურის?! ორში ერთი: ან კულტურათა შორის მართლაც არსებობს უფსკრული და მაშინ მათ ურთიერთგავლენაზე ლაპარაკი ზედმეტია, ანდა ეს ურთიერთგავლენა მართლაც არსებობს სხვადასხვა კულტურათა შორის და მაშინ მტკიცება უფსკრულისა მათ შორის მცდარია.

შპენგლერის ათვისებით ისტორიაში არ არის ლოგოსი. ვლენა მოვლენის - და მეტი არაფერი. მეორე წიგნში („პრუსია და სოციალიზმი“) იგი პირდაპირ აცხადებს რომ მსოფლიოში მიზანთანაბარობა თამაშია მხრლოდ ბუნების. ეს შეხედულება თავისთავად მცდარია. თუ ლოგოსი არ არის, მაშინ არ არის თვითონ ისტორიაც. ისტორია არ არის უბრალო ცვლა. იგი ვითარებაა. ვითარებაში კი აუცილებელია საზრისი. საინტერესოა, რომ შპენგლერ ამ მტკიცებით არღვევს სწორეთ იმ დიდ ფენომენს, რომელიც მისთვის ასე სათაყვანებელია: გოეტჰეს. იგი არღვევს სწორედ იმ ლექსის აზრს, რომელიც მას წიგნის მოტტოდ ყავს მოყვანილი. იქ პირდაპირ ამბობს გოეტჰე, რომ „ყოველი წადილი და ყოველი ლტოლვა მარადი მყუდროებაა ღმერთში, უფალში“. ესე იგი ყოველი ცვლა ბოლოს და ბოლოს უცვლელ ღვთაებაშია მოქცეული. მაშასადამე: ყოველ ცვლას საზრისი აქვს. ან კიდევ: შპენგლერს მოჰყავს შემდეგი სიტყვები გოეტჰესი ეკკერმანისადმი: „ღვთაება მოქმედია ცოცხალში და არა მკვდარში; იგი არის ქცევარში და გადამსვლელში, ხოლო არა ქცეულში და გაქვავებულში. ამისათვის თავის ტენდენციაში ღვთიურის მიმართ გონებას საქმე აქვს მქცევთან და ცოცხალთან, ჭკუას კი ქცეულთან, გაქვავებულთან, რასაც იგი საჭიროებს“. ამ სიტყვებს არ მინდა რამე მიემატოსო, - ამბობს შპენგლერ. თუ ეს ასეა, მაშინ სრულიად მცდარია უარყოფა ლოგოსისა ისტორიაში. კიდევ სხვა. შპენგლერს ხშირად მოჰყავს გოეტჰეს სიტყვა: „ყოველი წარმავალი არის მხოლოდ მსგავსება“. რისა? ნაგულისხმევია: „წარსულისა“. თუ ეს ასეა, მაშინ შპენგლერმა ძირეულად უნდა შეარყიოს თავისი შეხედულება, თითქო გარდა ვლენილისა და წარმავლისა არა იყოს რა ისტორიაში.

გოეტჰეს სახელთან დაკავშირებულია შპენგლერის ინტუიცია „ბედისა“. „ბედითობა“ უპირისპირდება „კაუზალობას“. საკითხავია: ვის აქვს ან რას აქვს „ბედი“. მიზეზურ რკალში ერთი მოვლენა ცვლის მეორე მოვლენას. ფენომენალისტური ხაზი აქ თავის გარეშე არაფერს სტოვებს. შესაძლოა თუ არა ასეთს რკალში ჰქონდეს რაიმეს „ბედი“? უსუბიექტო ვლენა პერმანენტული ცვლაა და მეტი არაფერი. „ბედი“ შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ მას, რაიცა გრძნობს თავის „წარმავალობას“ და იმავე დროს ისწრაფის „მარადიულისაკენ“, თვითონ „სიკვდილის“ ფენომენი აქ არის მოცემული. ვინც განიცდის „სიკვდილს“, მას აქვს „ბედი“, მატერიამ არ იცის „სიკვდილი“. მაშასადამე, მას „ბედი“ არა აქვს. კაცი განიცდის „სიკვდილს“ და მას აქვს „ბედი“. ცხადია აქედან: თუ არის „ბედი“, არის ტანჯვა „წარმავლობის“: თუ არის ტანჯვა „წარმავალობის“, არის ნდომა და ქმნა „მარადიულის“. ტჰემა მეორე: შპენგლერის პათოსი აპოლონურისა და ფაუსტურის დაპირისპირებაშია. პირველი არის თაური ჰელლენური კულტურის, მეორე არის თაური დასავლეთური კულტურის. პირველს ახასიათებს სტატიკა საგნების, მეორეს ახასიათებს დინამიკა სივრცის.

ასეთი დაპირისპირება არ არის მთლად ახალი. ალოიზ რიგლმა აღმოაჩინა გვიან-რომაული ხელოვნება. უკანასკნელს ეძახოდენ „დაცემას“ და„ბარბაროსობას“, საცა მოცემულია ვითომ მხოლოთ „ულამაზო“ და „უსიცოცხლო“. რიგლ წინააღუდგა ასეთს შეხედულებას, პირიქით: ამ „ულამაზოში“ და „უსიცოცხლოში“ დაინახა მან „გამოთქმა დიდის აუცილებელი ბედისწერისა“, სწორეთ ამ ხელოვნებით მოხდა, რომ „დაირღვა ანტიკის ზღუდე სივრცის უარყოფისა და გაიხსნა გზა ახალი საქმის გადაწყვეტისათვის, ცაკეულ ფორმის გადაშლისათვის უსაზღვრო სივრცეში“ (იხ. წიგნი ჰერმანი ბაჰრის: „ექსპრესსიონიზმუს“). ამ ფორმულაში უკვე მოცემულია თითქმის იმავე ტერმინებით შპენგლერის დაპირისპირება: ანტიკის სივრცის უარყოფა და დასავლეთის ფორმის დაშლა უსაზღვრო სივრცეში. აქვე უნდა ავღნიშნო ვილჰელმ ვორრინგერის კვლევანი: „შთაგზნება და აბსტრაქცია“ და „ფორმის პრობლემები გოტიკის“. მაგრამ სწორია თუ არა თვითონ დაპირისპირება ასეთი? მთელი ტალანტი შპენგლერის ამ დაპირისპირებაშია. ამ დაპირისპირებაში მრავალგან სჩანს პირდაპირ შექსპირული ხაზი. მართლაც: ძველ ჰელლადაში აპოლლოა უმთავრესად კულტურის პრინციპი. აქ არის უთუოდ საგნური ყოფა და სტატუარული სიცოცხლე. მაგრამ დიონისო? ეს ხომ პირდაპირი უარყოფაა ცალკეული საგნისა და გარკვეული მოვლენის?! ეს ხომ პერმანენტური ცვლა არის, მეტამორფოზი და პოლინგენესია?! ეს ხომ ცხადებაა შორეულისა და გაქრობა ქცეულის?! ეს ხომ „ქცევაა“ და დაშლა „ქცეულის“. ეს ხომ „ქცევარია“ თვითონ?! შპენგლერ ხედავს ამას, მაგრამ გვერდს უარს მას, იგი ფიქრობს, რომ დიონისური ჰომოლოგიურად უდრის რენესანსს. რენესანსი იყო ანტიგოტიური და მტერი ინსტრუმენტალ მუსიკის. დიონისურიც იყო ანტიდორიული და მტერი აპოლლოს პლასტიურობის. რენესსანსი იყო ეპიზოდი, - ბაროკმა სძლია მას, ამას ამტკიცებს შპენგლერ. მაგრამ კითხვა იმართება: რენესანსი მართლაც რომ ეპიზოდად მივიღოთ, განა შეგვიძლია ჩვენ ანალოგიურად დიონისიც ეპიზოდათ გამოვაცხადოთ?! შეუძლებელია - ჰელლადა თუ ცოცხალ იყო აპოლლოთი, არანაკლებ ცოცხლობდა იგი დიონისოთი. ელევსინის მისტერიები დიონისოს მისტერიებია. ამ მისტერიებში იშვებოდა სული ჰელლადისა. შემდეგ: ბაროკმა სძლია რენესანსს, - რამ სძლია დიონისოს?! შპენგლერ გრძნობს ამას (ოდნავ მაინც) და სურს გამოსავალი მონახოს: ეს არის, ამბობს იგი, შეტევა სულისა - საკუთარი ბედისწერის წინააღმდეგ. მაგრამ - არ არის ნათელი: რათ სჭირდება სულს ბედისწერის წინააღმდეგ ამართვა თუ ბედისწერა მისი შინაგანი იმანენტური გზაა?! ეს არის, ამბობს იგი, მეორე სული ფაუსტისა, მაგრამ გასარჩევია: თუ ორმაგია გზა სულის, რად ეძლევა უპირატესობა ერთ მათგანს (ამ შემთხვევაში აპოლლოს)?! დიონისოს ფენომენზე მარცხდება საშინლად შპენგლერის კონცეპცია.

სწორედ აქა ყოფს თავს ნიცშე. ნიცშემ აღმოაჩინა ჰელლადაში დიონისო. მის შემდგომ ახსნა ჰელლადის კულტურისა დიონისოს გარეშე ყოვლად შეუძლებელია. შპენგლერ ამას არ იგებს ან ვერ იგებს. აქედან: ნიცშე მის მიერ ცუდათ არის გაგებული. შპენგლერს ჰგონია, რომ ბერნარ შოუს კარიკატურა, - ადამიანთა რასის გაუმჯობესება სწორედ ისე როგორც ცხოველთა ჯიშის, - ვითომ ნიცშეს იდეოლოგიის განვითარებაა. ნიცშეს ზეკაცი სხვა არის: ეს არის კაცში შვებული დიონისო. რამდენათ ზეკაცი ხსნის თავის თავს დიონისურად, იმდენად იგი რეალობაა; რამდენათ ზეკაცი ილტვის განსხეულდეს უკანასკნელად დიონისოში, იმდენათ იგი სიმბოლოა. დარვინისტულ ბიოლოგიას არავითარი კავშირი არ აქვს ზარატუსტრასთან. ყოველ შემთხვევაში ასეთი გზით დაძლევა ნიცშესი თავის მოტყუებაა მხოლოდ. შპენგლერს კი ძალზე უნდა დაძლიოს ნიცშე. შესაძლოა ამით აიხსნებოდეს მისი პირდაპირ მტერული გრძნობა ჰელლადისადმი (უკანასკნელი ხომ ნიცშეს პრინციპია): იგი არ კმაყოფილდება მის დახასიათებით, იგი დახასიათებაში პირდაპირ ეომება მას.

ცალმხრივია აგრეთვე მისი გაგება ანტიური დრამის. რაც უნდა მოხდეს, იგი უკვე მომხდარია, - ბედისწერა შემთხვევითი შემოჭრაა სტატუარულ ყოფაში, - დრამა სიტუაციის და არა ხასიათის, - აი ფორმულები შპენგლერის და მრავალი სხვა. ამ ფორმულებში მრავალი ხაზი სწორია. არ არის მხოლოდ მართებული ანტიური დრამის „დამცირება“. გავხსნი მხოლოდ ერთ ფორმულას. ანტიურ დრამაში: რაც უნდა მოხდეს, უკვე მომხდარია, ეს თქმა თითქმის მართალია. მაგრამ მას სჭირდება განმარტება. ჰელლადაში სიცოცხლე და შემოქმედება თითქმის ერთი და იგივე იყო. იქ მისტერია და ტრაგედია ერთიმეორეს აგრძელებდენ. მთელი სიცოცხლე აგზნებული იყო ღმერთშემმოსველი მითოსით. საკვირველი არ არის, თუ ბევრი რამ ანტიურ დრამაში „მომხდარად“ იგულისხმებოდა: დრამის უკან ვრცელდებოდა მზერალთა ცოცხლეულ ხსოვნაში ხორცსხმული მითოლოგია. აი საცნაური.

არ არის სწორი, ვითომ „შუადღე“ ჰელლენების იყოს ნიშანი საგნური ყოფის, პირიქით: „შუადღეში“ არის ავხორცობა მზის და გაორება „მესი“ და დაშლა საგანის. აქ იქმის პირველში მირაჟი, ჩვენება, ზმანება. აქ იბადება ოთხფეხა ღმერთი პან. აქ ჩნდება ორეული და სარკე. აქედან შიში პანური. ჰელლენთა „შუადღე“ ბევრად უფრო მისტიურია და საშიში ვიდრე დასავლეთელთა ვალჰალლა და ღამე, აქ არა თუ დადგინებაა საგნურ ყოფის, აქ პირდაპირ გალხობაა ყოველი ყოფის. საკვირველია, რომ შპენგლერის მზერას ვერ დაუნახავს ეს ფენომენი.

 გრიგოლ რობაქიძე, 1922