„შემეცნების ფილოსოფია და თეორია“ შესტოვის ღრმა და შეუდარებლად ორიგინალური ექსკურსია წარსულში, როგორც ყოველთვის, სხვა ფილოსოფიურ სისტემათა მიუკერძოებელი და განყენებული კვლევა-შესწავლის ფონზე, შექმნილი 1912 წელს.
იესო ქრისტეს შობის და ჯვარცმის თარიღები დღემდე დაუზუსტებელად ითვლება. ამ წიგნში ნახავთ დეტალურად ახსნილ და განმარტებულ სრულ თარიღებს, არა მარტო მის შობასა და ჯვარცმაზე, არამედ მისი ცხოვრების სხვა მნიშვნელოვან მოვლენებზეც. წიგნში აგრეთვე არის ვარაუდი ქვეყნის აღსასრულის ზუსტ თარიღზე, მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტეს სიტყვებით, ეს დღე, მხოლოდ მამა ღმერთმა იცის, როდის იქნება.
ნაშრომში დეტალურადაა განხილული ფსიქოლოგიური მიმართულებანი სამეცნიერო კვლევის სხვადასხვა სფეროში. ამასთან ერთად, გაშუქებულია პერსონოლოგიური პრობლემები ქართულ მწერლობაში – შოთა რუსთაველის, სულხან-საბა ორბელიანის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ილია ჭავჭავაძის, ვაჟა-ფშაველასა და ივანე ჯავახიშვილის შემოქმედების მაგალითზე. მასალები განხილულია ევოლუციურ-დინამიკურ, ისტორიულ ასპექტში. განხილულია აგრეთვე საკითხები ადამიანის სულიერი ყოფიერების აზრის, მნიშვნელობისა და დანიშნულების შესახებ. ავტორი აგრეთვე ჩერდება კაცთმცოდნეობისა და მორალური სიფაქიზის პრობლემებზე.