„შემეცნების ფილოსოფია და თეორია“ შესტოვის ღრმა და შეუდარებლად ორიგინალური ექსკურსია წარსულში, როგორც ყოველთვის, სხვა ფილოსოფიურ სისტემათა მიუკერძოებელი და განყენებული კვლევა-შესწავლის ფონზე, შექმნილი 1912 წელს.
წიგნი შეიცავს თომა აქვინელის (XIII ს.) ფილოსოფიის ძირითად დებულებათა დალაგებას და კრიტიკას. საკუთრივ თომას შეხედულებებთან ერთად გაკრიტიკებულია თომიზმის (ნეოსქოლასტიკის) რიგი შეხედულებებიც იმავე საკითხზე. ყურადღება გამახვილებულია პრობლემებზე: 1. საგნის ონტოლოგიური სტრუქტურა; 2. არსისა და არსების მიმართება; 3. ღვთის არსებობის „საბუთები“; 4. შემეცნების თეორია; 5. ეთიკა; 6. თომიზმის ისტორიული ფესვები (თომიზმის მიმართება არისტოტელესთან, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელთან).