„შემეცნების ფილოსოფია და თეორია“ შესტოვის ღრმა და შეუდარებლად ორიგინალური ექსკურსია წარსულში, როგორც ყოველთვის, სხვა ფილოსოფიურ სისტემათა მიუკერძოებელი და განყენებული კვლევა-შესწავლის ფონზე, შექმნილი 1912 წელს.
ეს სქელტანიანი მოთხრობა 1890 წელს გამოქვეყნდა და მყისვე მეფის ხელისუფლების ცენზურას დაექვემდებარა. იგი, ერთის მხრივ, თავშეკავების იდეალს ქადაგებს, მეორეს მხრივ კი ეჭვიანობით გამოწვეულ რისხვას აღწერს. თანამედროვე კრიტიკოსთა შეფასება არაერთგვაროვანი იყო, უკიდურესად უარყოფითიდან უაღრესად პოზიტიურამდე.
ღმერთი. სამართლიანია? თუ შურისმაძიებელი? კეთილია? უნდა გვიყვარდეს? ვენდობოდეთ თუ არა? არის ადამიანების გულშემატკივარი? საერთოდ არის? ეს მოთხრობა ამ კითხვებზე პასუხს არ იძლევა, მაგრამ მოგნუსხავთ პერსონაჟთა სახეებით, საოცარი გარემოთი და ამ კითხვებზე პასუხთა ძიების უაღრესად ექსპრესიული გზით.